buscar noticiasbuscar noticias
Las Plumas

Wo’ianwame: Lo que es ser Coyote (primera parte)

Tengo años transitando por el río, hace mucho tiempo atrás, antes de que los yoris les quitaran el agua a los yaquis, este río llevaba mucha agua


A un lado del río, un coyote viejo, platicaba con un coyotito, así el coyotito le pregunta: -¿Por qué estás triste?- El coyote viejo le contesta: -Mira mijito, todavía no has visto nada, estás muy chico y yo he visto muchas cosas, ya estoy viejo, es más, me dicen el viejo mayor, pero nomás lo dicen. Tengo muchos años transitando por el río, hace mucho tiempo atrás, antes de que los yoris les quitaran el agua a los yaquis, este río llevaba mucha agua, así como yo, muchos que no saben nadar, nomás lo mirábamos,clarita se miraba el agua. Al trascurrir los años, el agua que iba por el río, empezó a desaparecer. Eso permitió que muchos transitáramos dentro de su cajón, de un lado a otro, al principio nos mostrábamos contentos, pues se podían cazar los peces de una manera fácil, no había hambre, ahí nació mucha flora, entre ella el mezquite-.

Así era la plática entre el coyote viejo y el coyotito, cuando se les acerca otro coyote, un coyote mayor, no muy joven ni muy viejo, venía pateando el suelo y mostrando sus grandes dientes, les llega, los saluda e inicia una conversación: -¡Buenos días!¿Cómo están?- Le respondieron el saludo: -¡Buen día!, Estamos bien- El coyote viejole pregunta:-¿Qué te pasa, porque estás enojado?- El coyote les responde: -¿Qué no saben lo que está pasando en nuestras tierras, en nuestro mundo?-. Le responde el coyotito: -No, no sabemos nada señor, pero me encontré a este anciano, está triste observando su entorno-.

El coyote empezó a lanzarse hacia atrás y a aullar, levanta el polvo por doquier; el coyotito lo miraba sin parpadear, y le pregunta al Viejo coyote: -¿Por qué hace eso el coyote?- El anciano coyote le contesta: -mira mi niño, todavía no has visto mucho, el coyote danza y aúlla, pues en su interior está luchando, no quiere someterse ante nada y hace alusión a su verdad y ley. Así anda este coyote, a veces algunos se le acercan y danzan con él, pero de repente lo vuelven a dejar solo; aún así este coyote no desiste, sigue para adelante, a veces anda en la sierra, a veces del lado del mar-.

WO’IANWAME

Batwenaachi, wo’io’olasenuiliwo’itamaketejon, ju’uiliwo’iaunattemae, ¿jaisaakaemporojikte? Wo’io’olabeja a yopnak: --Yu pale, empokaitabitla, ketun e kaayo’owe, neintojuebenakbitla, jaibuneo’ola, wateneyo’owetijiune, bwetakia a teteuwa. Ne bitwainimbatwebwikolanaaweyeka; junakjakwo, keeyoimjiakitaba’amu’urau, ini’ibatweousiba’akabuiten, nelebenasikaaba’apoousibajumeme, te kia am bitne,sikalajkosibuitine jume baa’am. Inilenwasuktiamweyeo, jume baa’ambuitemekialaulautikaitatuk, junakbeja te ama naarejtitaitek, bat te alleanbwe’itukkuchum si a bwijtun, machisimachinemme, yeujo’okai. Tebaiwamekaitatukan. Jume aboasommachisijaptek, ju’upambatwebo’ochiintowawatejuyatomtek--.

Inilen ju wo’io’ola, usiwo’itamaketejon, junulensusenuwo’iameuyepsak, iniwo’iche’amomoitukan, kianaajittemukaweyen, tentakiibicha’arikai, inilensuameuyepsakatebotekaamemaketejotaitek: --Liojenchimania, ketche’aemallea--,jume’ebejaayoopnak: --Liojenchijiokoe, kettu’i--. Ju wo’io’olabejaaunattemaek: --¿jitasaeuaayuk, jaisaakaempoomte? --Ju wo’imomoibeja a yoopnak: --Eme kaaju’unea. Eme kaitaju’uneiyaitomaniapoweyemta--,iliwo’ibeja a yoopnak: --Kaita te ju’uneiyaachaiyo’owe. Bwetainikayo’otaneinimteak, rojiktekakatekaaekonilaayukamtabitchun.

Wo’imomoi, amau bicha emojimmaakachaitaitek, kiato’ochiatatoboktaitek; ju iliwo’itua a bitchum, junulensuwo’io’olataunattemaek: --¿jaisaakajunulenaane ju wo’i?-- ju wo’io’olainilen a yopnak: --Pale, ketun e kaitabitla, ini’isamai, wo’iye’e, chae, bwetakaabeaurukrukte, watebeja a kaasuuak ti jia, wateintoko a tootettene,bwetatu’ikbo’ojooria, nassuawamtateuwa, naueewamtateuwa, kaabetabetukkokbatewamtateuwa, jukayo’olutu’uritateuwa. Junulennaaweyeini’íwo’i, amakwawateauchacha’atu, aemakyi’ine, bwetajeechukti a toosasaka.

Junulentakajuni’i, ini’iwo’ijibanaaweye, amakkauaniapojikkajina, amakintobawebetana, waemechachi, San juantapajkoriawau, tuaye’ekamatchuk, tuaousichatchaen, wawatewo’im ama rejtemeaemakye’eka. Ketwoansukoamemaketejok, emo am temaisaebatwebetana, kauaniabetanaintobawebetana.